Belogorsk regional organization "Fund of communities"

                  Къабримде мелеклер соргъу сораса,

                                                      Азраиль тилимни бинъ кере тораса,                                                                      

                                        «Озь тувгъан тилимде айт магъа!» дермен,                                                              

                                         Озь тувгъан тилимде джырлап олермен…

                                          Бекир  Чобан-Заде                                                

          Меним балалыгъым пек меракълы ве шенъ эди. Эки яшым толгъан сонъ, мени бала багъчасына бермеге истемедилер, чюнки къартбабам,  къартанам,  анам  ве  бабам,  «бала  рус тилине алданып, сонъ темиз ана тилинде лаф этип оламаз», - деп   къоркътылар. Уфакъ бала олгъанда мен чокъусы тербиени Диляра къартанамдан ве Хыдыр къартбабамдан алдым, чюнки бабамнен анам бутюн кунь  иште эдилер. Битамнен къартбабам пек меракълы къырымтатар масаллар, шиирлер, йырлар айтып бере эдилер,  мени  де огрете эдилер. Эльбетте,  рус тилини  де мен тез вакъытта огрендим, не  ичюн  дегенде, бутюн меним достларым тек бир тильде лаф  эте  эдилер. Шай этип мен  ана тильни эвде огрендим, башкъасыны  исе – сокъакъта…

         Уфакъ бала олгъанда башкъа балаларда киби, меним биринджи сёзлерим озьджесине меракълы ве кульгунючли эди. Мисаль ичюн, бир куню, акъшам устю, бутюн къорантамызнен софра башында отургъан вакъытында, «анам, мен  къоян ашамагъа истеим!», - деп айткъан эдим. Эр кезни о вакъытта  шашмалаткъан  эдим. Эльбетте,  эписилер кульген эдилер! Мен исе ачувланып,  агъламагъа  башладым,  сес-шамата  къопардым. Не  вакъыт  меним  къолума  къапыста  къочаны  берильген  сонъ,  токътагъан  эдим. Къапыста къочанына - къоян деп айта экеним. Балалыгъымда бойле  ошлы вакъиалар чокъ олгъан эди.  Ондан да гъайры баягъы башкъа меракълы сёзлер айта эдим. Меселя, анахтаргъа – андахтар,  лимонгъа  -  амунь, аякъмашнагъа – дитатан, тюфекке – фек дей эдим. Биз  Гульсум татамнен уфакъ бала олгъанда, бабам бизим биринджи энъ ошлы айткъан  сёзлеримизден лугъат япып   бир  дефтерге язып сакълагъан эди. Кимерде  бир  аилемиз  софра  башында  отургъан  вакъытта  бизлер  балалыкъта  биринджи  энъ  кульгюнючли  айткъан  сезлеримизни  хатырлап  кулюшемиз.    

   Тильшынас – алимлерининъ айткъанларына коре, учь яшынадже баланен ана тилинде лаф этильсе, не вакъыт олса да, инсан озь тувгъан тилини унутмай  экен. Эр бир къырымтатар къорантасында,  къорантанынъ азалары бир-биринен тек ана тилинде лаф этмеге кереклер. Мисаль, меним Диляра къартанам эр вакъыт айтып тура: «Балалар, ана тилимизде лаф этинъиз, четэль тилине алданманъыз, сиз киби  яш  несиль озь ара башкъа тиллерде лаф этселер, бизим къырымтатар  тилимиз гъайып оладжакъ!» Мен битамнынъ айткъан сёзлерини догъру саяман. Къартана - къартбабаларымызнынъ  тюшюнген фикирлерини эр вакъыт динълемеге керекмиз, чюнки оларда пек буюк  омюр  теджрибеси бар. Шимди исе чокъусы ана – бабалар, къартана – къартбабалар озь балаларнен ве торунларнен  рус тилинде лаф этелер. Эльбетте, мен беллесем, бу догъру дегиль. Земаневий яш несилимиз озь ара ана тилинде лаф этмеге утаналар, эм ондан да гъайры,  оларнынъ  тиллерини,  гъалиба,  зияде  бегенелер.

Бабамнен берабер джамиге баргъан вакъытымызда, джума намазымызны къыламыз ве Аллаh  ризасы  ичюн дуалар окъуймыз. Джума намаз башламаздан эвель, молла ваазыны окъуй. Эртедже намазгъа кельген къарт несиль, молланы меракълыдан-меракълы айткъан шейлерни, отурып дикъкатнен динълейлер, суаллер  берелер. Амма яшлар, вакъытында джамиге  кельмейлер ве молланы айткъан ваазыны динълемейлер. Чюнки олар озь ана тилини  яхшы бильмейлер,  даа  догърусыны  айткъанда  асылда  бильмейлер ве огренмеге истемейлер. Ондан да гъыйры озь ара ябанджы тильде лаф этелер.  Яшлар, озь ана тилини яхшы бильсе эдилер, олар молланы айткъан тюрк тилинде меракълы ве файдалы малюматларны дикъкъатнен динълер эдилер.

         Бизим къорантамызда ана тили меселеси котерильмеген куню олмай. Бу меселе акъкъында мен озь севимли битачыгъымнен де лаф этем. Бир-биримизнен тек ана тилимизде лаф этмеге керекмиз. «Я  олар  ана  тилинде  лаф  этелер, бу  адамларнынъ аналары озь балаларнен рус  тилинде  къонушалар, ким къабаатлы бакъайым, сонъ бу чаресизлер де аналары сойлеген тильде тасырдайлар. Ана санъа ана тили!», - деп ачувлана Диляра къартанам.             

Эр йылы Бекир Чобан-Заде  ве  Эшреф  Шемьи-Заде  адында хайрие вакъуфларынынъ эдебият ярышы отькериле.  Аллах олардан разы олсун. Не ичюндир мектеп  талебелери  ве алий окъув юртларнынъ сохталары ичюн бизим классиклеримизнинъ шиирлерини ифадели окъув номинациясы ёкъ. Языджылар, шаирлер, журналистлер ве алимлер ичюн чешит-тюрлю номинациялар бар, талебелер ве сохталар ичюн исе бир шей екъ. Чокъ языкъ! Эгер де бойле номинация  талебелер ве яшлар ичюн олса эди, эписилер авесленип шиирлер огренип иштирак этмеге истер эдилер. Шиирлер окъулыр эди, ана тилимиз исе  янъгъырар  эди!

Мен беллесем, къырымтатар тилимизни озюмиз тешвикъат этмеге керекмиз, чокъча къырымтатар газетлерини ве меджмуаларыны алып окъумагъа  керемиз. Якъынларда, озюме коре, бойле бир ичтимайи теткъикъат кечирдим. Нетиджеде бойле аджыныкълы ракъамларнынъ шааты олдым ве ишимнинъ сонъунда диаграмманы япып битирген сонъ, халкъымызнынъ вазиетине даа зияде шашып къалдым. Къарасувбазар яшагъан шеэримизде  бугуньде-бугунь  алты бинъ  беш  юз  (6500)  къырымтатар эалиси  яшамакъта,  я да  къарарнен бинъ беш юз  (1500)  къырымтатар къорантасы ола.   Оларнынъ арасында отуз беш къоранта  (35) - «Йылдыз», отуз секиз къоранта  (38) - «Янъы дюнья»  ве етмиш  докъуз  къоранта  (79) - «Къырым» газетасына язылгъанлар, къалгъан  бинъ учь юз къыркъ секиз къырымтатар къорантасы  (1348) миллий  неширлеримизден алып береджеклери екъ! 

ЮНЕСКО тешкилятнынъ теткъикъатларына коре, бизим къырымтатар тилимиз гъайип олаяткъан тиллерининъ джедвелине кирсетильген. Эгер де бизлер  шимди  ЮНЕСКОнынъ малюматына разы олуп  отурсакъ - мен бу шейге къаршыман. Джумлемен берабер бир кучук, я да буюк ишлер япмакъ керекмиз. Мисаль ичюн, бир  йылы «Янъы дюнья» газетасында  илян басылгъан эди  ве эр бир окъуйджыгъа тилимизни сакъламакъ ичюн абуне ярышында иштирак этмеге теклиф эткен эдилер. Мен буюк авесликнен бу ишке янаштым ве нетиджеде адамлардан алгъышлар  къазандым. Эв-эвден  юрип  ватандашларымызны газетке яздырдым, ве башкъа фааллер киби мен де ярышта иштирак эттим. Ярышнынъ нетиджеси белли олгъан сонъ, мен даа бир  къыйметли мукяфатта  къазандым. Амма, эльбетте, иш мукяфатта  дегиль.

Тиль меселеси бизим къырымтатар халкъымызда пек муим ве агъыр. Ким бизге бир-биримизнен озь ана тилимизде лаф этмеге, окъумагъа, фикирлешмеге ве динълемеге кедер эте? Мен ве меним якъын достларым озь ара  ана тильде лаф этмеге тырышамыз.Эр биримиз бу джиддий меселеге япышмакъ ве озь иссемизни къошмакъ керекмиз. Мектепте окъугъанда  мен шиирлер огрене  эдим  ве оларны ифадели айтып бермеге  бегене  ве севе  эдим.  Шимди  де  алий  окъув  юртунда  окъусам  да  озь  ана  тилимни  унутмайым. Бир шейни анъламакъ керекмиз. Украина къанунларында бир недай халкънынъ тили ясакъ этильмей. О къадарлыкъ, чокъ олмаса да, миллий сыныфлар ве къырымтатар тилинде окъулгъан мектеплер бар, дерсликлер, лугъатлар, китаплар, меджмуалар  ве газетлер, радио- ве телеяйынлар. Эгер де эпимиз озь мунасебетимизни денъиштирсек, эркез тилимизни огренмеге авес оладжакъ. Бизге  не къала? Яш ве къарт несиль озь ана тилинде лаф этселер, дюнья хазинесинде энъ къыймели байлыгъымыз, энъ азиз аиле дегерликлеринден бири - БИЗИМ ТИЛИМИЗ, Иншаллаh, сакъланыр ве бир вакъыт гъайып олмаз. Онынъ ичюн озь тувгъан тилимиз юрегимизде, джанымызда ве акъылымызда эр вакъыт, эр ерде олмакъ керек  ве Къырымда, Украинада, Авропада ве бутюн дюньяда янгъырамакъ керек!

Селим-Герай  Ильясов

Миллий  Университет  «Хаджибей  Юридик  

Академиясынынъ»  I  курс  студенти.